Immigración e saúde mental: O gran tabú

(23/10/2019)

Immigración e saúde mental: O gran tabú




Immigración e saúde mental: O gran tabú


A Rexión Internacional

Mari Cruz García 23/10/2019

No Reino Unido, país onde resido, non existen cifras oficiais sobre o índice de suicidios ou a incidencia de enfermidades mentais entre a poboación inmigrante (cifras das que si dispoñen outros gobernos europeos), aínda que as autoridades sanitarias estiman que os colectivos especialmente vulnerables, como os solicitantes de asilo, son ata cinco veces máis propensos de contraer unha enfermidade mental que o resto da poboación[1]. A nivel mundial un estudo recente[2] encabezado pola Universidade de Roma suxire que, nos países onde se dispón de estatísticas, existe unha maior incidencia de enfermidades mentais e unha porcentaxe de suicidios maior entre os inmigrantes e as minorías étnicas que entre a poboación nativa do país. Esta tendencia non só se observa en Europa senón tamén nos EE. UU., Australia e Rusia, entre outros países.

Que os inmigrantes e as minorías son máis vulnerables á incidencia de enfermidades mentais é algo que observei nos vinte anos que levo fóra de España, colaborando en distintos proxectos de apoio á inmigración. Os factores que contribúen á devandita vulnerabilidade, e que tamén se citan no estudo, son a barreira do idioma, a falta dunha estrutura familiar ou rede de apoio, as diferenzas culturais ou o descoñecemento de como acceder aos servizos de saúde mental no país destino. No caso particular dos refuxiados e solicitantes de asilo, a estes factores hai que engadir a perda do status social (moitos refuxiados son profesionais altamente cualificados e líderes das súas comunidades no país de orixe), a incerteza do seu status migratorio e a preocupación polos familiares que deixan atrás. Isto explica a terrible incidencia de enfermidades mentais entre os refuxiados e solicitantes de asilo: por exemplo, no Reino Unido, a cifra de intentos de suicido incrementouse nun 22% de Abril a Xuño do 2018 como denunciaron varias organizacións humanitarias.

Centrándonos na poboación española no estranxeiro, tanto se se trata de emigración económica (isto é, para mellorar as expectativas laborais) coma se emígrase para estudar, coñecer outras culturas ou por unha relación de parella, empezar de cero noutro país sempre supón unha descarga de adrenalina e un reto para o que temos que preparar a mente. Máis aínda se non se domina o idioma ou a cultura do país destino resúltanos estraña ou non particularmente acolledora.

Cando emigramos, mesmo se o facemos coa idea de volver, non só deixamos atrás ás nosas familias e amigos, senón tamén unha identidade persoal que está baseada nunha xerarquía de valores e crenzas que construímos a través das experiencias vivadas na infancia e idade adulta. Na construción da nosa identidade inflúen os valores que eran importantes nas nosas familias e na cultura na que nos criamos e cuxas normas sociais coñecemos, compartámolas ou non.

Emigrar obríganos a reformularnos a nosa percepción do mundo e o sistema de valores que construiramos previamente, porque dita percepción e devandito sistema estaban baseados no lugar que ocupabamos na sociedade, a relación coa nosa familia e amizades, e o que a nosa familia e a sociedade consideraba que era ´normal´ ou non. Mesmo se construiramos a nosa identidade persoal como rexeitamento e reacción aos valores familiares e culturais, como coñecín a algúns inmigrantes españois, porque o país destino tamén lles obriga a reflexionar se ten sentido manter uns valores persoais adoptados como consecuencia dun acto visceral de rexeitamento cara a ´os meus´.

No país de destino, o emigrante vese obrigado a construír, primeiro, un novo ´eu social´ adaptándose ás novas normas sociais e de conduta dunha cultura que, en principio, descoñece. E tamén se ve obrigado a revisar o seu eu máis íntimo: o seu sistema de crenzas e valores, todo o que era sólido e incuestionable e que daba sentido ao mundo. E este proceso de ´demolición mental´ é duro porque é un proceso de crecemento persoal. É un proceso que pode provocar unha sensación de desarraigamento e confusión (porque non sei quen son, nin cal é o meu lugar no mundo agora) que fai que de quen emigramos un grupo máis proclive a sufrir enfermidades mentais.

A imaxe do inmigrante que se quere proxectar a través das redes sociais é a imaxe superficial do dobre triunfador/a: o emigrante que, empezando de cero, foi capaz de progresar economicamente no país de acollida ata gozar dun prestixio social e profesional, e que tamén foi capaz de construír a familia perfecta alternando en Instagram instantáneas da familia perfecta coa foto do novo coche ou da nova casa. Pero a realidade non sempre é a das redes sociais: non todos os inmigrantes logran progresar nin logran construír unha rede de amigos, nin tampouco poden vivir en perfectas familias de sorriso branco. O normal é enfrontarse a separacións, divorcios, discutir pola custodia dos nenos, ou ser rexeitados cando nos presentamos a esa promoción que tanto desexabamos. O normal é sentirnos ás veces sós ou desorientados, sen ter claro se desexamos regresar ou non, e sen terminar de encaixar aínda na cultura do país destino.

O primeiro consello que daría a quen me estea lendo é rexeitar a falsa imaxe do perfecto triunfador-a inmigrante e arrinconar o tabú de que os inmigrantes que están sós, ou que sofren algún tipo de trastorno psicolóxico ou enfermidade mental é porque son demasiado débiles ou porque non se esforzan o suficiente en integrarse. Mentira. Se algo aprendín traballando e relacionándome con outros inmigrantes en diversos países do mundo, é que todos os membros da nosa comunidade experimentamos, en maior ou menor medida, situacións de tensións, soidade ou inadaptación. O importante é identificar as ferramentas que nos axuden a superar as devanditas situacións.

A primeira das devanditas ferramentas é contar cunha rede de apoio emocional, que pode ser tanto física como virtual, grazas a Internet e as tecnoloxías de videoconferencia. A familia e a parella adoitan ser os alicerces esenciais desta rede de apoio, pero tamén poden crearse redes de amizade e apoio no país de acollida.

Construír unha rede de apoio depende moito do país onde se emigra. A miña experiencia vivindo en países latinoamericanos e do sueste asiático é que son culturas moi sociais onde é moi fácil establecer conversación e amizade con descoñecidos. Pola contra, en países nórdicos como Alemaña ou o Reino Unido, a forma de socializar é apuntándose a actividades organizadas onde os participantes comparten un interese en común. Ao non ser espontánea a socialización, senón a través de actos programados, establecer relacións de amizade adoita levar un tempo e isto pode ser duro para quen emigra sós e están afeitos a unha cultura máis social. Por iso é importante impulsar a presenza de asociacións e organizacións de apoio á inmigración, non só entre a comunidade española, senón con outras comunidades.

Sempre crin na importancia das iniciativas culturais como as Casas de España, Sociedade Hispanas, Asociacións de Estudantes, Academias de baile, Escolas de español para nenos, etc.; son organizacións formadas por voluntarios, e normalmente sen ánimo de lucro, que chegan alí onde os servizos sociais do país destino non poden chegar. Por exemplo, durante a miña estancia en Alemaña puiden comprobar os beneficios das Casas de España en Frankfurt e Múnic, que proporcionan lugar de encontro e amizade aos nosos xubilados españois e ás primeiras xeracións de hispano-alemáns. Tamén me chegaron moitos testemuños de agradecemento de quen asistiu aos eventos que organizamos na Sociedade Hispana de Fife-Dundee. Como pode cambiar a percepción dun día triste e escuro, na soidade de quen está sós no terrible inverno nórdico, ao unirse a unha partida de mus ou celebrar unha paella xunto con outros españois.

A segunda ferramenta fundamental é poder acceder a axuda profesional cando o necesitemos. Acudir a un terapeuta non debería ser un luxo ao alcance duns poucos, pero a realidade é que o acceso aos servizos de saúde mental deixa moito que desexar, mesmo en países do primeiro mundo como o Reino Unido. En Escocia, onde resido, o tempo de espera media para acceder a un counselor (que fai as veces de psicoterapeuta) é duns seis meses en certas zonas. E cando se logre a cita co counselor, a barreira idiomática pode ser outro obstáculo insalvable, por iso é importante que tamén a terapia poida ofrecerse no idioma nativo do inmigrante.

No Reino Unido algunhas asociacións españolas ofrecen servizos de apoio psicolóxico en españo, l pero o normal é que quen non falan ben o idioma e desexen recibir terapia en español teñan que acudir a terapeutas privados. Pero a inmigración precaria non pode permitirse eses servizos.

Somos xa 2.5 millóns de españois os que vivimos no estranxeiro. As asociacións de apoio ás comunidades españolas no exterior están a realizar un labor excelente axudando aos nosos concidadáns para integrarse e sociabilizar no país destino. Pero son organizacións cuxa existencia e continuidade depende do tempo que poidan dedicar os seus voluntarios.

Para previr as enfermidades mentais, necesitamos un maior involucramento e apoio por parte do noso goberno: axudas económicas para profesionalizar as organizacións de apoio á emigración española nos distintos países e consulados abertos onde poden celebrarse eventos sociais e culturais que contribúan a crear redes de apoio.

Quixera  rermatar lembrando que non soamente corresponde ás nosas autoridades no exterior axudar a previr as enfermidades mentais. Todos e cada un de nós podemos achegar o noso graniño de area na loita contra as enfermidades mentais, entre a comunidade española e tamén entre os nativos do país. Só temos que interesarnos un pouco máis polos que nos rodean e observar os sinais mudos de tristeza, tensión ou ansiedade de quen pode necesitar axuda.