E agora que facemos con seis millóns de inmigrantes?

(22/10/2012)

E agora que facemos con seis millóns de inmigrantes?

Emprego e servizos sociais, alicerces da integración, desmoronánse pola crise

A saída de estranxeiros acelérase

Os políticos eluden o debate sobre como xestionar a maioría que queda

Andrea Rizzi Madrid 21 OCT 2012 - 20:08 CET

Un inmigrante, ás portas dun centro sanitario en Madrid. / LUÍS SEVILLANO


En España vivían no principio do ano 5,7 millóns de estranxeiros, un 12% da poboación. Se se inclúen no cálculo os residentes nacionalizados, a cifra elévase a 6,7 millóns, un 14%. A pesar da excepcional rapidez e intensidade do fenómeno, ata agora o fluxo migratorio non foi fonte de conflitos sociais ou episodios xenófobos de especial gravidade. Pero a crise e os recortes económicos están minando rapidamente os principais cimentos da integración dos estranxeiros: emprego e prestacións sociais. Un recente informe de Cáritas alerta de que, do millón de persoas atendidas pola organización en 2011, máis da metade foron inmigrantes. Datos do Instituto Nacional de Estatística (INE) subliñan outro contundente reflexo desta situación: a saída de estranxeiros do país experimentou un gran acelerón no que vai de ano.

O saldo entre saídas e chegadas indica que o colectivo estranxeiro reduciuse en 120.000 persoas en nove meses. Unha cifra importante, pero que representa só o 2% dos residentes regulares. Que pasará cos demais? Está preparada a sociedade española para completar o proceso de metabolización de tantos inmigrantes? Ou o novo escenario empuxa inexorablemente o país cara a un horizonte de estampida e conflitos sociais?

As gretas nos alicerces do edificio son enormes. O traballo, gran factor de integración, desvanécese: a taxa de paro entre inmigrantes elévase á estratosférica cota do 35% (fronte ao 22% dos nativos). "E o problema non é só que haxa un desemprego tan elevado, ou que a cobertura do paro estéase esgotando para moitos. O problema é que, ata cando a economía se recupere, previsiblemente non o fará nos sectores nos que son empleables boa parte dos inmigrantes en España", observa Philippe Fargues, director do Migration Policy Center do Instituto Universitario Europeo.

Por outra banda, o colapso dos recursos dispoñibles está causando unha redución das prestacións e servizos sociais, precisamente nun momento de gran crecemento da demanda. Datos do Ministerio de Sanidade e Servizos Sociais indican que en 2010 foron atendidas en España máis de oito millóns de persoas, un 19,5% máis que en 2009. A suma dos dous factores -paro e recortes- empuxa cara á marxinalidade a moitos inmigrantes, que adoitan contar con menor colchón de aforro e rede familiar que os nativos.

 A taxa de paro dos inmigrantes é o 35%; entre os autóctonos, un 22% 

"Os inmigrantes, obviamente, actúan de xeito racional, e a falta de traballo e servizos indúcelles a ir a outros sitios. Pero, a miúdo, hai factores igualmente racionais que os vinculan ao territorio -como a lingua, a escolarización dos fillos, redes familiares- e que complican a decisión de volver emigrar", argumenta Fargues. Moitos estranxeiros probablemente abandonarán España, pero non parece que estas saídas vaian resolver a cuestión migratoria.

"Ante unha situación como a española, é fundamental acompañar ao colectivo, a través de educación e formación, cara aos novos sectores con potencial de crecemento", di Francisco Javier Moreno Fuentes, investigador do Instituto de Políticas e Bens Públicos do CSIC experto na materia. Isto, naturalmente, vale tamén para a poboación autóctona con menor grao de formación. Pero no caso dos inmigrantes, a titánica tarefa é complicada por factores lingüísticos, de nivel cultural de base, etcétera. Alcanzar bos resultados educativos e de formación profesional require nestes casos un particular esforzo, precisamente nun momento no que se reducen os recursos neste terreo.

España non responde de xeito homogénea a estas esixencias. A diferente estrutura socioeconómica e inspiración política das comunidades autónomas e entes locais -competentes en sanidade, educación e outras prestacións- debuxou no país un cadro heteroxéneo en canto a servizos sociais e capacidade de integración, segundo sinala Antidio Martínez, responsable técnico do Observatorio Permanente da Inmigración en Navarra. Pero a diversidade non significa que haxa comunidades claramente máis avanzadas que outras en materia de integración. "Algunhas comunidades son aperturistas en certos sectores, pero máis restritivas noutros; non hai unha que destaque globalmente por encima doutras", considera Martínez. En calquera caso, a escaseza de recursos é un denominador común que ensombrece o horizonte en todo o territorio.

"O fenómeno é preocupante", comenta Carmen González, investigadora principal de Demografía, Poboación e Migracións Internacionais do Real Instituto Elcano. "Sobre todo, a min paréceme preocupante a cuestión das segundas xeracións. En boa medida, están chegando á idade laboral. E non só enfróntanse a un mercado laboral durísimo para todos, senón que o fan con resultados educativos medianamente peores que os nativos, o que reduce aínda máis as súas opcións. Iso pode xerar malestar, dificultades da convivencia social e ata violencia", argumenta González. Países como Francia e Reino Unido sufriron varias ondas de disturbios vinculados á marxinación e frustración das segundas xeracións.

Máis aló dos recursos dispoñibles, a política educativa das comunidades pode agravar o fenómeno. "En comunidades, como a de Madrid ou Cataluña, que facilitaron a expansión dos centros concertados [financiados con diñeiro estatal], a escola pública experimenta unha gran concentración de alumnos con menor posibilidade de éxito escolar, entre eles moitos de orixe estranxeira. A expansión da concertada contribúe á segregación e á desigualdade de resultados educativos. Iso é inapelable", observa Moreno, do CSIC.

A política educativa é clave para evitar que as segundas xeracións estalen

En sanidade tamén hai políticas que marcan cambios sensibles entre comunidades. Por exemplo, Andalucía, Cataluña ou País Vasco seguen prestando asistencia aos inmigrantes indocumentados a pesar das novas directrices en sentido contrario do ministerio. A pauta de heteroxeneidade repítese no terreo das prestacións sociais. Aquí tamén, a escaseza de recursos forzou un repregamento. País Vasco e Navarra, que erogaban prestacións de renda mínima ata aos irregulares, endureceron as condicións.

No ámbito nacional, o debate sobre a cuestión migratoria brilla pola súa ausencia. Ferruccio Pastore, director do Fórum Internacional e Europeo de Investigacións sobre a Inmigración, con sede en Turín, argumenta que a ausencia do tema do debate público ten polo menos unha connotación positiva. "A diferenza doutras grandes depresións, esta de momento non provocou unha potente ondada xenófoba. En Grecia hai problemas graves, ocorreron episodios preocupantes noutros sitios, pero non é un fenómeno xeneralizado. Isto é positivo. Pero, está claro, o silencio non produce solucións".

Reproduciranse en España brótelos xenófobos gregos? "Sen dúbida percíbese unha maior preocupación pola competencia estranxeira nunha situación de escaseza de emprego e recursos, pero de momento as enquisas non rexistran un auxe de sentimentos xenófobos", comenta Martínez.

Os expertos consultados coinciden nesa visión e en que, en certa medida, España conta coa vantaxe da proximidade cultural, relixiosa e lingüística da importante cota de inmigrantes que proceden de Latinoamérica. Pero esta non é un factor decisivo.

Se a cuestión identitaria é importante para a integración dos inmigrantes, Philippe Fargues advirte de que na situación actual española trátase dun aspecto secundario. "Esta é unha crise económica, non cultural. O que se está perdendo son empregos e oficios, non identidades", di.

"En definitiva, a clave da cohesión social está en servizos públicos eficientes. Isto vale para os autóctonos e para os inmigrantes. E hai cada vez máis consenso entre expertos en que son mellores bos sistemas universais que non programas específicos para inmigrantes, porque cobren as súas necesidades particulares pero que acaban por estigmatizalos", sinala Moreno.

O tema non está nunha axenda política española repleta de problemas perentorios. "O recorte do acceso aos servizos médicos para os estranxeiros en situación irregular é unha chiscadela, pero polo xeral o PP parece decidir non entrar de cheo na cuestión", di Moreno. O PSOE, tampouco. As experiencias francesa e británica -países con maior tradición migratoria e con modelos de integración máis articulados- suxiren que, antes ou despois, algún estalido podería poñela abruptamente sobre a mesa. Aí, décadas despois, aínda debaten moito do tema. En 2011, o primeiro ministro británico, David Cameron, deu por fracasado "o multiculturalismo de Estado"; e Sarkozy, gran abanderado do asimilacionismo radical, sufriu en maio unha gran derrota nas urnas.