“A conciliación en España depende moito da inmigración”

(26/10/2020)

“A conciliación en España depende moito da inmigración”

Raquel Martínez Buján, decana na facultade de Socioloxía da Universidade da Coruña, reclama que se dea máis valor aos coidados e que se reforcen os sistemas públicos

Raquel Martínez Buján, decana de Socioloxía da Universidade da Coruña, este mércores na súa casa.ÓSCAR CORRAL



Raquel Martínez Buján (A Coruña, 44 anos) é decana na facultade de Socioloxía da Universidade da Coruña e está especializada na relación entre os fluxos migratorios de mulleres e as necesidades de coidados nos fogares de España. Pon de manifesto o “escaso valor” que se lles outorgou aos coidados. “Tivo que vir unha pandemia para que se valorizasen estas actividades. E esa é a gran contradición da nosa organización económica: o esencial para a vida é o peor remunerado polo réxime económico”.

Pregunta. Como influíu a covid na forma en que se exercen os coidados?

Resposta. A familia segue sendo a principal provedora de coidados  e a pandemia púxoo de manifesto, sobre todo no confinamento. Demostrou que nos necesitamos uns a outros para sosternos, que as institucións públicas non van ser quen de chegar a todos estes espazos, e que é necesario tecer redes coas comunidades locais, que están moi pouco presentes na organización dos coidados. Hai experiencias exitosas contra a soidade non desexada nos últimos anos, por exemplo, en Madrid e Barcelona.

P. Que peso ten a contratación nos coidados?

R. Nas últimas dúas décadas, coa incorporación cada vez máis elevada de mulleres ao mercado do traballo e coa escasa conversión dos valores masculinos cara aos coidados e tarefas domésticas, incrementouse o número de persoas que contratan a coidadoras. Empeza a ser un peso moi importante. As enquisas estiman que do 10% ao 15% de coidados de maiores están mercantilizados. Son empregadas de fogar.

P. Por que esta mercantilización é unha expresión do gran peso que se dá ás familias na nosa sociedade?

R. Porque en España non se contratan coidados profesionais, senón servizo doméstico. E iso é moi característico respecto a outros países europeos. É a vía pola cal as familias atopan solucións tanto á conciliación como a necesidades de coidados. Non existe un mercado forte de contratar a coidadoras profesionais, en realidade o que se demanda é que alguén coide como o faría a familia, é dicir, que sexa cariñosa, paciente, que ofreza coidados enfocados ao afecto.

P. Que sucede noutros países?

R. Noutros países, como os nórdicos, o servizo doméstico non existe. O sistema de au pairs é o máis parecido. De feito, pode entenderse o servizo doméstico como unha actividade pouco ética, moi baseada na servidume. En España temos aínda un concepto cultural do servizo doméstico como elemento de status. En países como Francia ou Alemaña hai mulleres migrantes traballando, pero como profesionais dos servizos sociais. Nos países do sur, sobre todo España e Italia, o fenómeno das mulleres migrantes como coidadoras converteuse en elemento esencial para organizar os coidados nas familias, sobre todo se son de clase media.

P. Ata que punto a conciliación depende da inmigración?

R. A conciliación depende moito da inmigración. A conciliación é un asunto complexo, e viuse en gran medida a partir da covid-19 porque o capital e a vida son dous ámbitos que operan baixo tempos e lóxicas moi diferentes. Poder compaxinar traballo e coidados require un esforzo de políticas públicas moi elevado. E en España non existe. É unha das materias pendentes.

P. De cantas persoas falamos como coidadoras no fogar?

R. Segundo a Enquisa de Poboación Activa, en 2019 houbo preto de 200.000 persoas ocupadas en coidados en domicilios. E 428.000 empregadas de fogar. Son máis de 600.000 persoas que fan tarefas nos fogares. Aínda que é moi difícil estimar este mercado laboral, debido á economía mergullada. Pero é un sector en auxe.

P. A forma en que se articulan os coidados en España induce a que se potencie a economía mergullada?

R. Non está permitido contratar a un coidador a través da lei de dependencia. Coa axuda que reciben por coidados no fogar, moitas familias contratan de maneira mergullada a unha terceira persoa. Son necesarias algunhas reformas no modelo, e isto implica cambios na lei para recoñecer a coidadora a domicilio, que é a principal vía de externalización de coidados dos fogares en España. É unha figura recoñecida noutros países de Europa e desde a que se xera un importante crecemento do emprego.

P. Cal é o perfil da persoa migrante que coida no fogar?

R. Nas dúas últimas décadas chegaron a España ao redor de dous millóns e medio de mulleres migrantes, cunha porcentaxe moi elevada de mulleres de América Latina. En torno ao 90% delas iniciáronse na súa traxectoria laboral coidando a unha persoa maior. É un fluxo migratorio moi feminizado, pola propia demanda que existe. Tamén se incorporaron á actividade de coidados mulleres de Europa do Leste.

P. En que condicións traballan?

R. Non existen datos sobre as horas de traballo, pero si sabemos, por estudos cualitativos, que predominan os baixos salarios e unhas xornadas laborais moi intensas. As condicións son bastante precarias. Non teñen dereito a prestación por desemprego e existe o despedimento por desistencia: se a familia empregadora non está conforme co traballo pode despedila cando considere oportuno.

P. Prevé que a crise da covid afecte o sector?

R. Os traballos de coidado e o sistema de atención á dependencia resisten moi ben a todas as crises sistémicas baseadas en economía das finanzas porque son esenciais para a vida, polo tanto, non se esgota a necesidade destas traballadoras. Na de 2008 destruíronse moitos empregos en case todas as actividades, pero familias e centros residenciais seguían necesitando coidadoras. As empregadas de fogar descenderon un pouco, pero foi unha porcentaxe pequena. Coa pandemia creo que imos ver de novo como se poden converter nun vector de emprego.

P. Que tería que facer España para dar valor aos coidados, tanto no traballo retribuído como o que se fai de forma gratuíta?

R. O primeiro, cambiar o foco de atención, de tal maneira que aceptemos que a orde económica non é o que diten os mercados, senón as necesidades de coidados e nosa propia supervivencia; desde as tarefas domésticas ata a propia agricultura. Iso significaría cambiar os canons sobre os cales se organizan as sociedades. O segundo punto podería pasar por reforzar os sistemas públicos, relacionados co ámbito da sanidade e a lei de dependencia, o cal incluiría novas políticas públicas en materia de conciliación, pero tamén de apoio ás necesidades dos fogares.