Escolas de indianos en Lalín

(22/04/2014)

Escolas de indianos en Lalín

O Consello dá Cultura Galega cataloga a existencia no municipio de sete centros de ensino financiados por emigrantes en América, dos que perviven cinco, catro como centros sociais e un como casa particular

xan salgueiro lalín 18.04.2014 | Faro de Vigo

Antigo edificio escolar de Prado, derribado na década de 1970.

Fachada principal da escola de Alemparte.

Á esquerda, fachada do Hospitalillo. Sobre estas liñas, placa de agracecimiento colocada na antiga escola de Vilanova.

• Fotos da noticia

Das sete escolas que chegaron a fundarse en Lalín grazas a emigrantes establecidos en América, actualmente consérvanse cinco: Catro destinadas a centros sociais e unha convertida en vivenda particular. As dúas que se perderon no transcurso do tempo foron o Hospitalillo de Lalín, cuxo edificio foi derribado en 1952 para levantar no seu solar o instituto de capacitación agraria, e a Escola Manuel Curros Enríquez, que funcionou na parroquia de Prado e cuxo inmueble foi demolido a comezos da década de 1970 para construír o actual colexio público.

As escolas dá emigración é un proxecto do Arquivo dá Emigración Galega do Consello dá Cultura Galega e da Secretaría Xeral de Emigración da Xunta, desenvolvido para recuperar o amplísimo legado educativo da emigración e poñelo en valor. O traballo ten páxina web propia na que se recolle que seis das escolas financiadas con achegas de lalinenses en América levantáronse na década de 1920, excepto a de Galegos (1930). A máis antiga é a Escola Ramón González Vigide, en Gresande, cuxo proceso edificatorio remóntase a 1922.

No proxecto enmárcase a exposición Loces de alén mar, coincidindo co centenario fundacional das sociedades galegas de instrución radicadas en América, que puido verse en Lalín desde mediados de marzo ata esta semana e que recibiu 700 visitas, a maioría de escolares. Planos do proxecto do Hospitalillo, fotografías do Fillos do Partido de Lalín na Habana de 1910 ou un mapamundi do voo de Paus a Mar do Prata obra de Rosa Vázquez -alumna dunha escola de indianos- son algúns dos documentos relativos ao municipio que forman parte da mostra.

Alemparte. A súa escola foi inaugurada o 25 de abril de 1928. Consta de dúas plantas: Unha para centro de ensino e a superior para vivenda do mestre. Na súa fachada están os escasos elementos ornamentales, como un frontón realizado polo canteiro local Vidal Payo Fernández (16-6-1915) ou un balcón pétreo. Foi construída por iniciativa dos veciños, que, a raíz da dimisión da mestra polas malas condicións do local, en 1927 solicitaron axuda ás súas emigrantes en Cuba. O Club Lalín envioulles 1.000 pesetas para comprar material e iniciar as obras. Así o recolle O Pobo Galego en 1928: "O traballo é duro. Un veciño canteiro dirixe a obra ata o final e nela poñen todos os seus afáns. Falta a obra de carpintería e os carpinteros teñen que vir de fóra. Regala cada un a madeira que pode, pagaranlles coas mil pesetas e daralles cada veciño, por día, para comer e albergue". Desde o seu estreo, en abril de 1928, tivo unha soa aula mixta. Hoxe é local social.

Galegos. Aberta en 1930, funcionou como escola e casa do mestre. É un edificio dunha planta rectangular, cunha aula mixta, separada da vivenda por un muro de pedra recebado. Nos últimos anos foi rehabilitada como centro social.

Gresande. É hoxe unha vivenda particular a que funcionaba como Escola Ramón González Vigide, centro laico de ensino básico, clases nocturnas de alfabetización para adultos e prácticas de agricultura. Seguía o método arxentino de grados, igual que a de Prado. Foi creada nunha casa particular, propiedade de Manuel Dobarro. Inaugurada a finais de 1922, é a máis antiga de Lalín. Leva o nome dun dos fundadores da entidade promotora e militante do movemento agrarista en Deza.

Hospitalillo. Localizado na parroquia de Lalín, foi inaugurado o 1 de setembro de 1924 a instancias de Fillos do Partido de Lalín en Bos Aires, con apoio de emigrantes en Uruguay, Cuba e outros países. A idea era a creación dun hospital, pero o tempo transcorrido e as opinións dos dezanos leváronlles a cambiar o destino. Así, en 1917, xa coas obras avanzadas, a sociedade afirmaba que "dado o interese que hai por unha escola secundaria, o hospital quedará reducido a unha sala de primeiros auxilios". Foi deseñado polo arquitecto ourensano Guillermo Álvarez, emigrante en Arxentina e donador das Escolas República Arxentina en Cortegada. Aínda que os planos entregáronse en 1912, as obras empezaron en 1915. De grandes dimensións, cunha soa planta rectangular e construído en cantería, tiña unha cornisa sobre a que descansaba un friso que remataba en pináculos. En 1924 se habilitaron varias aulas para nenos e adultos. A Guerra Civil trouxo a súa pechadura e logo o establecemento do colexio Sagrado Corazón, ata 1952, ano en que foi derribado para construír o instituto de capacitación agraria. En 1957 converteuse en escola de artes e oficios. E nos 70 albergou un instituto de formación profesional.

Prado. A escola Manuel Curros Enríquez foi inaugurada o 12 de decembro de 1923 como centro de ensino primario e de clases nocturnas para albafetización de adultos. O seu nome era unha homenaxe ao poeta galego que "soubo cantar as rebeldías que han de facer de Galicia un pobo libre e progresista". Foi patrocinada pola sociedade bonaerense Unión do Partido de Lalín e levantouse nun terreo doado pola veciña Mª Ignacia, a señora dá Eirexe. Edificio rectangular de dúas plantas, construído en cachotería e con cuberta de teza a dúas augas. A escola tiña varias aulas e funcionou ata os inicios da Guerra Civil, cando foi clausurada. Na postguerra volveu ser centro educativo, pero a sociedade promotora xa non tiña ningún tipo de vinculación con ela. Así funcionou ata a década de 1970, cando foi derribada para construír o colexio público.

Soutolongo. Os irmáns Manuel, Antonio e Benigno González Gamallo foron os artífices da súa construción, como recorda unha placa conmemorativa da súa inauguración, en 1926. O edificio é de planta única rectangular cun engadido de forma prismática. A fachada principal sobresae pola súa sencillez e simetría, cunha porta principal precedida dunha rampa delimitada por balaustres pétreos. Tiña dúas aulas, para nenos e pícaras, con entradas independentes polos laterales e "dotado de excelentes condicións de confort e higiene, de material docente moderno e complejísimo", citaba a revista Céltiga. Daquela o espazo da dereita foi habilitado como vivenda do mestre. No recinto había un alpendre con cuberta de teza a dúas augas e columnas a modo de soportal, usado polos nenos nos recreos cando chovía. Operou como centro educativo ata 1970. A Nosa Escola é hoxe centro social e colexio electoral.

Vilanova. Estreada o 1 de decembro de 1928, a antiga escola foi alugada ao Concello de Lalín para que funcionase como centro educativo. Edificio dunha soa planta, rectangular, con cuberta de teza a dúas augas e feito de cachotería irregular. Contaba con dúas aulas por sexos. Na súa fachada principal hai tres placas que aluden ás súas construción, unha delas de agradecimiento ao Club Lalín da Habana. "Tomando como base as mil pesetas dos nosos paisanos da Habana, chegamos á edificación da necesaria e desexada obra (...)", recolle unha noticia do Pobo Galego fechada o 28 de novembro de 1927. Foi escola ata a década dos 70 do século pasado. Actualmente é un centro de uso vecinal.

Insua (Vila de Cruces). Aínda que non é lalinense, merece unha mención especial. Foi construído en 1928 por iniciativa dos veciños desta parroquia cruceña, que, faltos de recursos, pediron axuda económica a Fillos do Partido de Lalín da Habana e obtiveron 500 pesetas para a súa carpintería. En toda a comarca chegaron a existir vinte escolas de indianos.