Os novos emigrantes españois

(15/10/2013)

Os novos emigrantes españois

Os nativos españois que residen fóra só aumentaron en 40.000 dende 2009

Carmen González Enriquez 15/10/2013 /El Pais

Asistimos nos últimos dous anos a unha crecente alarma respecto ao número de españois que emigran, unha alarma que só se explica se recordamos que a poboación española foi extraordinariamente inmóbil nas últimas décadas.

A onda migratoria que desprazou nos anos sesenta uns dous millóns de españois cara a outros países europeos rematouse en 1974 e moi poucos animáronse a deixar o país nas décadas seguintes, nin sequera no período da crise de 1993 a 1997, cando o paro chegou a afectar ao 24% da poboación activa. Mesmo dentro do país a mobilidade entre provincias ou rexións é pequena, como denuncian a miúdo os analistas do mercado de traballo.

A española é, en conxunto, unha poboación sedentaria apegada á súa cidade, na que os lazos familiares e as amizades condicionan substancialmente a vontade de mobilidade dos individuos. Este é un trazo que compartimos cos países de Europa do sur e que nos afasta da Europa máis dinámica, como mostraba o Eurobarómetro que a Comisión Europea dedicou á mobilidade interna a finais de 2009: só un 12% dos españois consideraba a posibilidade de traballar noutro país, fronte ao 51% dos daneses, o 38% dos suecos, o 26% dos británicos ou o 25% dos franceses, e iso a pesar de que xa nesa data o paro en España superaba en moito ao destes países. A resistencia dos españois a abandonar a súa terra coñécena ben as nosas empresas internacionalizadas e é causa continua de dificultades para a súa proxección exterior.

A española é, en conxunto, unha poboación sedentaria apegada á súa cidade

A esta sociedade, tan dinámica no cultural como inmóbil no xeográfico, chegaron dende finais dos noventa máis de seis millóns de inmigrantes, estes si dispostos a trasladarse a onde puidesen encontrar mellores condicións de vida. Por iso, cando a crise empezou a cebarse especialmente con eles, moitos decidiron volver ao seu país de orixe ou probar sorte nun terceiro, aínda que á súa vez moitos outros novos inmigrantes seguiron chegando. De feito, o saldo migratorio continuou sendo positivo -é dicir, chegaron máis inmigrantes dos que se foron- ata o ano 2012, cinco anos despois de iniciada a crise.

Moitos dos que se foron, especialmente entre os latinoamericanos, obtiveran previamente a nacionalidade española, o que lles garante o dereito á volta ao país se o desexan no futuro, e non poden ser considerados emigrantes na actualidade posto que viven no seu país de orixe. En Latinoamérica, a estes inmigrantes retornados únense os antigos emigrantes españois e os seus descendentes, medio millón dos cales solicitou a cidadanía española en aplicación da Lei da Memoria. Estes dous grupos, os inmigrantes retornados e os antigos emigrantes españois en América Latina, suman 1.075.000 persoas, máis da metade do total de 1.900.000 españois residindo no estranxeiro que recolle o INE.

O seguinte gran grupo de españois no estranxeiro é o formado polos antigos emigrantes cara a Europa e polos seus descendentes: no ano 2002, en pleno proceso de boom económico en España, o Censo Electoral de Residentes no estranxeiro recollía 488.000 españois maiores de 18 anos vivindo noutros países europeos, moitos destes nacidos xa no país de destino, non en España. En 2009, o INE detectaba 330.000 españois nacidos en España vivindo noutros países europeos, cifra que se converteu en 350.000 en 2013, polo tanto cun modesto aumento de 20.000 persoas. Non obstante, isto non quere dicir que só saísen 20.000 españois autóctonos cara a Europa a raíz da crise: puideron ser moitos máis pero a súa saída quedou compensada coa volta doutros, ou deles mesmos ao cabo dun tempo, de modo que finalmente o total aumentou pouco.

As estatísticas europeas mostran que se produce unha gran mobilidade entre os emigrantes

Como mostran as cifras europeas, prodúcese unha gran mobilidade entre os emigrantes: en Reino Unido abandona o país cada ano unha cifra de estranxeiros que equivale á metade dos que entran, un terzo no caso alemán. Por outra parte, moitos emigrantes españois non se rexistran nos consulados, polo que non aparecen nas estatísticas e iso pode facer sospeitar que a cifra en realidade é moi superior. Pero a comparación entre os datos españois e os equivalentes en varios países europeos mostran unha notable semellanza. No caso alemán, por exemplo, onde os estranxeiros están obrigados a rexistrarse no municipio tras tres meses de estanza, a súa Oficina de Estatística recolle a presenza de 110.193 españois no dato publicado máis recente, o do 31 de decembro de 1991, mentres que o INE rexistra para a mesma data 111.731, o que supón unha diferenza mínima.

O que si aumentou notablemente é o número de inmigrantes que obtiveron a cidadanía española e emigraron a outros países europeos, a EUA ou a algún outro lugar: son 105.000 segundo o PERE de 2013. En EUA en particular, este é o grupo que máis creceu, case duplicándose, moi por enriba dos españois autóctonos, que só aumentaron un 15%.

En conxunto, o número de cidadáns españois nacidos en España e residindo no estranxeiro só aumentou en 40.000 persoas dende o ano 2009, unha cifra moi pequena se se compara coa nosa poboación de máis de 47 millóns. Seguimos tendo tres veces máis inmigrantes no país (6.466.000 persoas que naceron fóra e viven en España) que cidadáns españois, autóctonos ou, non residindo fóra.

Ademais do apego á familia, o escaso dominio de idiomas frea a emigración

Mesmo entre os principais destinos da nova emigración española postcrise, como Alemaña ou Reino Unido, o número de españois en idade activa neles é moi inferior ao de alemáns ou británicos en idade activa en España. Hai 320.000 alemáns e británicos de entre 15 e 64 anos en España, fronte a só 132.000 españois desas idades en Alemaña e Reino Unido (INE).

En resumo, a atención que este fenómeno está a recibir en España parece desmesurada en comparación co seu tamaño, mentres que apenas se dedican esforzos a entender por que, cunha taxa do paro do 26%, non son moitos máis os que deciden dar o paso de buscar mellores condicións de vida noutros países.

Ademais dese apego á familia e esa solidariedade entre pais, fillos e irmáns, que compartimos cos demais países de Europa do sur, e que actúa como freo á mobilidade, España ten unha carencia moi notable no dominio de idiomas estranxeiros, no que pode considerarse como unha das grandes materias pendentes do país. Segundo un Eurobarómetro de 2012, só un 22% dos españois é capaz de manter unha conversación en inglés, o que nos sitúa á cola de Europa, só por enriba de Hungría, lonxe da media europea do 38% e a anos luz dos países nórdicos, nunha carencia que impide a emigración e que á vez é un obstáculo para a internacionalización da economía española e para o seu avance cara á innovación e a competitividade.

Carmen González Enríquez é catedrática de Ciencia Política na UNED e investigadora do Real Instituto Elcano.