A nova emigración, máis difícil de medir e moi inferior á dos anos sesenta

-O primeiro, da investigadora principal do Real Instituto Elcano, só ten en conta os emigrantes autóctonos - isto é, nacidos en España -, concede máis importancia ao stock, que é o número de emigrantes españois asentados nun país estranxeiro, e resolve que este só aumentou en 40.000 persoas dende o inicio da crise.

Táboa de emigrantes retornados e os seus principais destinos

A tenor da alarma suscitada, España parece estar a vivir un éxodo masivo de persoas en idade de traballar que deixan o seu fogar en busca de oportunidades, decepcionados pola crise económica e o estreito mercado laboral español. De acordo con esta impresión, boa parte dos nosos mozos terían saído xa de España, poñendo o seu talento e o esforzo educativo investido neles ao servizo doutros países e doutras empresas que non pagan aquí os seus impostos. Trataríase pois dunha catástrofe económica, dunha dilapidación de magnitudes extraordinarias pero, de cantas persoas estamos a falar? Un millón, medio millón, 250.000 persoas?

En realidade falamos só de 40.000, menos do 0,1% da nosa poboación, unha cantidade asumible mesmo en tempos de bonanza que debería estar lonxe de xerar tales alarmas. Estes son os datos que se desprenden do estudo ' Emigran os españois? ' realizado por Carmen González Enríquez, profesora de Ciencias Políticas da UNED e investigadora principal de Demografía e Migracións Internacionais do Real Instituto Elcano. De toda a poboación española no exterior - que supera os 1,9 millóns -, só 40.000, isto é, o 2%, corresponde a persoas nacidas en España que emigraron a partir de 2009, cando a crise económica empezaba a aumentar.

O resto repártese entre emigrantes de países europeos, latinoamericanos ou do resto do mundo que marcharon na súa maioría a finais do século XIX, tras a Guerra Civil ou nos anos sesenta, os descendentes destes - algúns dos cales nin sequera pisaron España - e os inmigrantes que, despois de conseguir a nacionalidade española, regresaron aos seus países de orixe ou decidiron probar sorte noutro país o cal, aínda que puidese ser produto da crise non pode considerarse como éxodo español, posto que se trata dun fluxo de inmigrantes recén nacionalizados, na súa maioría latinoamericanos ou marroquís.

Como mostra un botón. A poboación española en Ecuador aumentou en máis do 50%, pasando de 13.855 en 2012 a máis de 21.000 en 2013. Isto, lonxe de facernos pensar que 7.000 persoas nacidas en España optaron por Ecuador para buscar as oportunidades laborais que non lle ofrece o seu país, lévanos á conclusión de que son, na súa inmensa maioría, ecuatorianos nacionalizados españois que regresan ao seu país de orixe, posto que a estatística non distingue entre uns e outros.

Para a investigadora do Instituto de Economía, Xeografía e Demografía do CSIC, Amparo González Ferrer, que acaba de publicar o estudo 'A nova emigración española. O que sabemos e o que non' para a Fundación Alternativas, os estranxeiros recén nacionalizados si teñen relevancia no proceso migratorio, posto que con eles perdemos a un colectivo estable e perfectamente integrado, con recursos económicos, lazos sociais, dominio do idioma. "Cada español, xa sexa por nacemento ou por adquisición, ten o mesmo dereito aos servizos sociais, ao traballo e á libre circulación. Non debería haber ningunha distinción á hora de medir a súa repercusión, xa que sempre teñen a posibilidade de regresar e reclamar unha axuda ou un determinado status, por exemplo o de emigrante retornado. Ademais, hai neles unha vontade xeral de permanecer aquí, séguense reagrupando familiarmente e se acaso se produce un curioso fenómeno que é o das remesas inversas: moitos homes marchan a traballar aos seus países de orixe e envían aquí o diñeiro para axudar ás súas mulleres e fillos", asegura a investigadora.

O estudo de Amparo González Ferrer non distingue entre emigrantes autóctonos e nacionalizados e pon unha maior atención nos fluxos, é dicir, naqueles emigrantes que non teñen suficiente estabilidade como para darse de alta no consulado. Deste xeito, os números que ela manexa aumentan considerablemente, posto que parte dunha cantidade maior - autóctonos e nacionalizados, isto é: 225.000 fronte a só autóctonos, que serían 40.000 - e ademais engade un factor corrector que obtén das oficinas de estatística dos principais países receptores.

A importancia dos fluxos
Utilicemos un ou outro estudo, a cantidade de persoas saídas de España dende o comezo da crise parece, en definitiva, moi afastada dos dous millóns de emigrantes que saíron do noso país a principios dos anos sesenta, cando España si experimentou un movemento migratorio de indubidable repercusión. Naquela época tivo que marchar o 6,6% dunha poboación de 30 millóns, mentres que agora a porcentaxe non chega ao 0,1%.

Non obstante, as cifras que manexamos na actualidade poden estar terxiversadas polos propios métodos de análise. De acordo co Padrón de Españois Residentes no Estranxeiro (PERE), o incremento de españois que residen fóra foi só do 6% en 2013, se ben hai que sinalar que este padrón só contabiliza as persoas que se deron de alta no correspondente consulado, o cal non se fai en todos os casos posto que non xera demasiadas vantaxes e si algún que outro inconveniente, como o ter que desprazarte á cidade onde estea o consulado ou ter que xustificar un permiso de traballo e unha residencia permanente. Ademais, ao darse de alta como residente no estranxeiro pérdese o dereito a un médico de cabeceira en España ou á posibilidade de votar nunhas eleccións municipais.

Para medir o número de emigrantes hai que distinguir entre stock e fluxo. O stock de españois autóctonos no estranxeiro entre 2009 e 2013 aumentou só en 40.000 persoas pero isto non quere dicir que só saísen 40.000 persoas neste tempo. Puideron saír moitas máis, pero ao mesmo tempo outros tantos - ou quizais parte dos que se foron - regresaron, de modo que o saldo neto é de 40.000," explica a investigadora de Demografía e Migracións Internacionais do Real Instituto Elcano. Isto pasa por exemplo, con Alemaña e Reino Unido, onde aumenta o número de españois que chegan pero non se altera proporcionalmente o de residentes, do que se deduce que outros moitos - xa sexa os que chegan ou os que xa estaban - están a regresar.

Amparo González Ferrer, considera que é preciso, ademais, analizar o perfil das persoas que marchan e as que chegan. "Os que regresan de países como Francia ou Alemaña (como pode verse no gráfico de arriba) son maioritariamente persoas que finalizaron ou están a punto de finalizar a súa idade activa mentres que os que marchan son mozos de 25 a 45 anos. España tivo fluxos de retorno de emigrantes moi sostidos con ou sen crise. O problema é que agora nós enviamos persoas activas nos seus mellores anos laborais e recibimos persoas inactivas, que gañaron unha merecida xubilación naqueles países e que nese sentido non nos custarán diñeiro, pero que consumirán recursos do estado de benestar, principalmente en saúde," explica.

Para Amparo González, os datos dos distintos indicadores - xa sexa o Padrón de Españois Residentes no Estranxeiro (PERE), o Censo Electoral de Residentes Ausentes (CERA) ou a Estatística de Variacións Residenciais (EVR) - son pouco precisos e subestiman moito os emigrantes recentes, isto é, dos últimos dous anos, que é precisamente cando máis aumentou esta emigración. "Os indicadores son capaces de medir o stock a medio prazo pero non teñen en conta o fluxo", asegura.

Para interpretar os datos do fluxo habería que acudir ás oficinas estatísticas dos nosos principais destinos europeos - Francia, Alemaña e Reino Unido -, o que nos leva á conclusión de que moitas das persoas que residen nestes países non están rexistradas é España. Para a investigadora do Real Instituto Elcano, Carmen González Enríquez, isto pode deberse a que moitos españois proban sorte no estranxeiro pero de forma breve e non chegan a asentarse nestes países - e polo tanto non se rexistran - ou ben que existen un forte movemento ou fluxo constante de españois que abandonan o país de destino e substitúen outros.

Para Amparo González o rexistro máis fiable é o dos países de destino, posto que ás veces nace de trámites que son obrigatorios para traballar e non voluntarios, como pode ser o rexistro no consulado español. "Se comparamos os datos, vemos que a diferenza do fluxo de saída que contabiliza España e a do fluxo de entrada de Alemaña ou Reino Unido - que é o dato máis fiable - está cinco ou seis veces por debaixo (ver segundo cadro) ", asegura.

Desta forma, contabilizando os datos de españois - nacionalizados e autóctonos - que deixaron o país dende o comezo da crise, 225.000, e aplicándolle o mecanismo corrector que se observa en función dos datos dos países receptores, Amparo González considera que o fluxo real de españois que emigraron entre 2008 e 2013 é de 700.000 persoas. Se o subrexistro no último ano en Francia e Alemaña está entre cinco e seis veces, podemos dicir que no conxunto de España é o triplo e isto sendo moi conservadores. De aí sae a cifra de 700.000 españois emigrados, que poden ser 600.000 ou 900.000, pero é obvio que hai un subrexistro que debe actualizarse, conclúe a investigadora da Fundación Alternativas.

Se aplicásemos esta mesma corrección aos 40.000 españois autóctonos emigrados, teriamos un total de 120.000, o que vén a ser un 0,25% do total da poboación española e algo máis do 6% do total de españois -1,9 millóns - residentes no exterior.