Inmigrantes, emigrantes e retornados en España en tempo de crise

(11/02/2013)

Inmigrantes, emigrantes e retornados en España en tempo de crise

escrito por Alberto del Rey Poveda o 6 febreiro, 2013

A actual crise económica supuxo que os medios de comunicación publiquen numerosas noticias sobre a inmigración, debuxando unha nova fase migratoria na que destacan tres aspectos: o fin na chegada de inmigrantes; os masivos retornos dos estranxeiros aos seus países de orixe e a "nova" emigración de españois a Europa e América, o cal lévanos a recordar vellos tempos. Todas estas dinámicas requiren certas precisións e puntualizaciones segundo os datos oficiais que proporciona o Instituto Nacional de Estatística para evitar unha imaxe distorsionada do que realmente está pasando coa inmigración na actual crise.

En primeiro lugar, o número de inmigrantes, contados como nacidos noutro país e vivindo en España, non deixou de crecer durante a crise, aínda que é certo que o seu incremento atenuouse. Agora ben, si se define estranxeiro ou inmigrante segundo a nacionalidade en vez do lugar de nacemento, os datos do Padrón Municipal de Habitantes sinalan un lixeiro descenso en 2011 respecto de 2010, como se pode observar na Figura 1. O devandito descenso é fundamentalmente consecuencia do acceso á nacionalidade española dun número importante de inmigrantes, fundamentalmente de América Latina, que representa desde o 2006 máis do 80% das nacionalizacións (os ecuatorianos concentran ao redor do 30% do total e os bolivianos o 10%). A Figura 2 permite observar que malia a forte redución das entradas de inmigrantes e o incremento das saídas, o saldo migratorio segue sendo positivo.

Figura 1. Poboación nada no estranxeiro residindo en España segundo nacionalidade

Fonte: Padrón Municipal de Habitantes, Instituto Nacional de Estatística (INE).

En segundo lugar, o retorno masivo dos inmigrantes aos seus países de procedencia suscita numerosas dúbidas estatísticas. O forte incremento das saídas de estranxeiros de España desde o inicio da crise en 2007, contabilizado a partir das baixas nos rexistros do Padrón Municipal de Habitantes, viuse acompañado por un forte incremento das baixas por "caducidade no rexistro" e "con destino a países descoñecidos", como se observa na Figura 2. Os latinoamericanos representan entre o 30 e o 40% destas baixas, estando os bolivianos e ecuatorianos á cabeza das mesmas.

A baixa por caducidade é resultado da súa desaparición no rexistro municipal como consecuencia de non renovar A súa inscripción, pero non significa necesariamente que se marchou de España. É moi posible que moitos estranxeiros que perderon o seu traballo poidan haberse reacomodado con outros inmigrantes ou familiares, causando a baixa no rexistro anterior, sen que se deran de alta neste novo domicilio que en principio pode ter un carácter provisional mentres atopan un novo traballo e un novo lugar onde vivir.

Destaca de igual xeito a elevada porcentaxe de saídas cara a un país descoñecido, o cal de novo permite cuestionar que se trate de retornos. Si ás baixas por caducidade súmanse as baixas con destino a un país descoñecido en conxunto agrupan máis do 85% das saídas de estranxeiros en España descoñecemos onde foron desde 2007.

Cabe dicir, que a gran maioría dos inmigrantes que chegaron a España fixérono porque carecían de oportunidades nos seus países, en parte debido á súa escasa cualificación para atopar un bo traballo no seu país, e inseríronse en España en sectores de escasa cualificación, construción e servizos, pero cun salario aceptable. Si regresan aos seus países seguirán tendo as mesmas dificultades de lograr unha boa inserción laboral, pois nos sectores en que poden integrarse hai forte competitividade e salarios moito máis baixos que en España. Por iso é polo que o retorno non sexa tan boa opción por exemplo para un boliviano, posto que o salario mínimo no seu país é duns 108 euros ou para un ecuatoriano onde o salario mínimo é de 220 euros.

Figura 2. Altas e baixas por variación residencial dos estranxeiros en España con orixe e destino un país estranxeiro

Fonte: Estatísticas de Variacións Residenciales, Instituto Nacional de Estatística (INE).

En terceiro lugar, a emigración de españois non é nova, aínda que o seu incremento recente ten en parte a súa explicación na mesma inmigración que recibiu España e presenta numerosas particularidades si se compara coa emigración acaecida no século XX. Segundo o rexistro do Padrón de Españois Residentes no Estranxeiro (PERE), o incremento dos españois vivindo fóra desde 2009 débese fundamentalmente ao aumento de españois nados fóra de España como se observa na Figura 3. É dicir, este incremento nuns 400.000 españois é resultado fundamentalmente da saída de persoas nadas noutro país e que adquiriron a nacionalidade española, representado os españois nados nun país de América Latina máis do 70% destas emigraciones. Trátase de inmigrantes que como consecuencia da crise optaron por retornar ao seu país ou emigrar a outros países e que ao adquirir a nacionalidade poden regresar a España cando a situación mellore.

Resulta difícil pensar na saída masiva de españois a outros países polo feito de atoparse en paro. Os sectores máis afectados pola crise foron os de baixa cualificación, en primeiro lugar a construción. Pero as maiores posibilidades de emigrar e de atopar traballo noutros países non son para estes traballadores, como ocorría no pasado, senón para as persoas mellor preparadas e formadas. A emigración dos mellor preparados poida que se incrementou como consecuencia da crise, pero é algo esperable e desexable, polo menos temporalmente, dada a internalización da economía española.

Figura 3. Poboación española residente no estranxeiro segundo país de nacemento




Fonte: Padrón de Españois Residentes no Estranxeiro (PERE), INE.

Para rematar, a migración desde o punto de vista demográfico é o menos predecible dos fenómenos poblacionales, ao ser renovable e reversible, e estar moi afectado polas condicións sociais, económicas ou políticas. De aí, que sexa difícil definir previsións sobre o seu comportamento, posto que calquera cambio nas condicións anteriormente mencionadas xera de xeito inmediato unha resposta migratoria. Isto explica os vaivéns no panorama migratorio español en tempos recentes e o mesmo cabo esperar no futuro.

Alberto del Rey Poveda Investigador Titular del Instituto de Iberoamérica. Grupo de Investigación Multidisciplinar sobre Migracións en América Latina [GIMMAL]. Profesor do Departamento de Socioloxía e Comunicación da Universidade de Salamanca.