O abandono escolar só remite entre estranxeiros

O abandono escolar só remite entre estranxeiros

Os inmigrantes deixan as aulas na obrigatoria e os españois, máis tarde - A onda de alumnos foráneos puxo a proba un sistema sen saídas para os mozos con máis dificultades

J. A. AUNIÓN 14/07/2010 

A cifra de abandono educativo cedo é unha soa, e é tan tremenda como insoportable para un país coas aspiracións económicas e sociais de España: un 31,2%, o dobre da media europea. Pero abandonos escolares hai moitos: está o do que non consegue o título máis básico, o de ESO, e vese empuxado ao mercado de traballo sen a formación mínima que se marcou a sociedade. Está o que consegue ese título, pero igualmente lánzase a traballar atraído polo emprego fácil ou hastiado dun sistema educativo que non responde nin aos seus intereses nin ás súas necesidades. E tamén está o que empeza o Bacharelato, ou a FP de grao medio, e déixao antes de concluílo porque non se ve capaz ou por unha mestura de todas as razóns anteriores.

Para comprender o que se sinalou por activa e por pasiva como o gran problema da educación española -ese 31% de mozos que deixan de estudar logo do ensino obrigatorio, con ou sen o título de ESO, e sen un de Bacharelato ou FP- convén velo con todos os seus matices e problemas particulares. Por exemplo, que abandonan moito máis os mozos que as mozas (o 38% deles fronte ao 26% delas)/delas), ou que máis da metade dos que saltan en marcha fano xa na etapa posobligatoria, o Bacharelato ou a FP, segundo un estudo da Fundación A Caixa.

Un recente traballo da Fundación 1º de Maio de CC OO detívose nas diferenzas de abandono entre mozos españois e estranxeiros. E viron, para empezar, que a pesar de que a cifra creceu en España na última década máis de 1,5 puntos -a media da UE baixou do 17,6% ao 14,9%-, se se toman por separado os datos de nativos e inmigrantes e non se ten en conta o aumento da poboación, as dúas comunidades melloraron. Entre os españois, o indicador está estancado, cunha lixeira melloría (do 29% ao 28%). Mentres, para os estranxeiros baixou do 53,1% ao 46,4%. O aumento dun 777% da poboación inmigrante de 18 a 24 anos, entre os que o abandono é moito maior, é a causa de que, a pesar da mellora por separado, a cifra total empeore, explica o traballo da 1º de Maio, que  escrutou os datos da Enquisa de Poboación Activa da última década.

En 2009 melloraron as estatísticas en xeral con respecto a 2008, dun 32% a un 31,2%. Os autores do traballo (Manuel de la Cruz e Miguel Recio) cren que foi pola crise: con menos emprego, hai maior propensión a seguir estudando en lugar de quedar na casa. Con todo, outros estudiosos como o catedrático de Sociología da Complutense Julio Carabaña cren que aínda non se pode notar ese factor. En calquera caso, se se toma 2008, ano que arroxa un dos peores datos da década en abandono, e se separan os alumnos pola súa procedencia, as cifras dan o mesmo resultado: estancamento entre os españois e gran melloría para os estranxeiros.

Os autores do estudo insisten en que non se trata de botar ningunha culpa sobre os inmigrantes, pero o certo é que, mirada deste xeito, a estatística máis famosa da educación española, aínda sendo moi preocupante e indiscutiblemente grave en calquera caso, debuxa un mapa distinto e problemas particulares.

Tomando só aos mozos españois, o abandono creceu en Madrid (3,8%), A Rioxa (2,6%), Castela e León (1,3%) e Aragón (0,4%); e decreceu en Estremadura (-9,1%), Baleares (-5,4%), Navarra (-5,1%) e Galicia (-5%). Para os mozos estranxeiros, a evolución por comunidades non se pode facer, xa que en 2000 a poboación estranxeira era moi pequena. Así, os autores do estudo dan a cifra actual de abandono neste colectivo. Os peores datos están en Estremadura (82,1%), Galicia (58,5%), Andalucía (55,8%) e Baleares (53,4%); e as máis baixas, en Asturias (38,4%), Aragón (38%), Madrid (36,8%) e Canarias (34,9%).

A pesar de que o dato de abandono educativo cedo (o número de mozos de 18 a 24 anos que só completa a etapa obrigatoria) é unha das principais convencións internacionais para comparar a saúde dos sistemas educativos, ten unha parte que non di nada da escola dun país. A razón é que unha parte deses alumnos estranxeiros que engrosan a estatística non chegou nin sequera a pasar polo sistema educativo español. "Tiñan 15 ou máis anos (idade a partir da cal o seu paso polo sistema é irrelevante para conseguir titulación, se é que se produce) un 71,2% dos que chegaron en 2000 e un 73,2% en 2009", explica Miguel Recio.

Isto non significa que non sexa importante para o conxunto da sociedade mellorar o nivel de formación deste colectivo, senón que o primordial para facelo é ofrecerlles oportunidades de reenganche nos centros de persoas adultas ou con cursos de formación continua ou con facilidades reais para compaxinar estudo e traballo. O curso que acaba de terminar, a matriculación nas escolas de adultos, cheas en realidade de mozas de 18 a 24 anos, creceu un 18% nos cursos para sacarse a ESO e un 17% nos de preparación para acceder a ciclos formativos de FP.

En calquera caso, todo isto tampouco debe ocultar a outra cara da estatística, a que si fala da escola española. Aínda cando hai factores externos á escola que condicionan enormemente o abandono, a cifra tamén fala da incapacidade do sistema para contrarrestalos. Pero vaiamos por partes.

Hai, por suposto, razóns educativas, de calidade e atención, pero tamén de nivel de esixencia. Os exemplos máis claros son A Rioxa, cunha cifra moi alta de abandono, e Castela e León, que viu aumentar a porcentaxe de abandono entre os estudantes españois, e, con todo, teñen niveis en PISA (o informe da OCDE que mide a aprendizaxe no medio centenar de países) próximos aos mellores do mundo nos seus alumnos de 15 anos, e tamén nos de 10, segundo a última avaliación do Ministerio de Educación do Ensino Primario. Isto pódese deber, segundo distintos expertos, ao estilo de avaliación do profesorado, que cre que sempre hai que suspender a parte da clase, en lugar de aprobar a todos os que pasen un mínimo.

Hai outra parte moi importante, efectivamente, de inercia social -que depende da orixe socioeconómica do alumno e do seu entorno- e outra máis que ten que ver co mercado de traballo: cando hai moito emprego para persoas sen cualificación os estudos déixanse de lado. As comunidades mediterráneas, en especial as Illas Baleares, con moito turismo, probablemente son o paradigma deste factor vinculado ao abandono escolar cedo.

No caso dos inmigrantes, a proporción de clases sociais humildes é moito maior que na poboación en xeral, e iso case sempre se traduce nunha maior importancia polo traballo que polos estudos. Á falta de recursos económicos, que precipita esa ecuación, súmanse as dificultades de cambiar de país e de sistema escolar, de idioma, explica o profesor de Sociología da Universidade de Salamanca Jaime Riviere.

O volume da inmigración sobre a poboación total, a composición e procedencia da comunidade estranxeira poden condicionar as diferenzas entre comunidades. Unhas diferenzas que, segundo Riviere, tamén se deben á vez que cada autonomía leve recibindo ondas migratorias. "As zonas con inmigración máis recente deben ter peores resultados que as zonas que xa están habituadas a este fenómeno", xa que os recentemente chegados teñen máis dificultades que os que levan máis tempo escolarizados en España e tamén que quizá o sistema vaia aprendendo aos poucos a traballar mellor con estes alumnos.

Todos estes factores non afectan de igual modo a españois e estranxeiros e, aínda que hai indicios, as causas non están totalmente claras, segundo un estudo da Fundación A Caixa asinado por Riviere, Mariano Fernández Enguita e Luís Mena. Obxectivamente, os momentos nos que abandonan non son os mesmos. Entre os españois, a maioría (o 61,2%) faio na educación posobligatoria, cando xa empezou o Bacharelato ou un ciclo de FP, mentres que a maioría dos estranxeiros non acaba con éxito a ESO. Polo tanto, dentro da mesma estatística, terminan en peores condicións, porque os españois, se queren seguir estudando poden facelo sen máis, mentres que os estranxeiros teñen vías de reenganche máis complicadas para acabar a etapa obrigatoria.

Así pois, mentres as características do fracaso entre os inmigrantes son as clásicas dunha conxuntura que responde a factores moi determinados e con solucións xa ensaiadas neste país durante décadas, o abandono entre os españois parece estrutural: un 28%, 13 puntos por encima da media da UE, un dato preocupante e de peor solución. Posuidores de moitos máis recursos e comodidades que os seus compañeiros estranxeiros, quizá están hibernando nun aburrido sistema educativo que non lles satisfai. Aínda que a crise actual (que se prevé longa) pode detelos máis tempo nas aulas, segundo distintos expertos, iso non parece suficiente. Sobre todo se se ten en conta como a maioría de países da UE melloraron as súas cifras entre 2000 e 2008 (do 17,6% ao 14,9%. A secretaria de Estado de Educación, Eva Almunia, admitiu que España non pode permitirse un abandono tan alto que apenas se moveu nunha década.

"Está claro que España queda atrás mentres os demais avanzan. Isto significa que hai que aplicar novas medidas: atender os problemas en Primaria e primeiro ciclo da ESO, reducir a repetición, flexibilizar a consecución do título da ESO ou postobligatorias, potenciar as segundas oportunidades (centros de adultos, etcétera). Se non cambiamos, para 2020 imos seguir así de mal", din os autores do estudo da Fundación 1º de Maio. Nesa dirección, de feito, van moitas das medidas que está intentando introducir o Goberno. Por exemplo, o aumento de reforzos en Primaria e Secundaria, dos programas preprofesionales para os alumnos que non conseguen o título pola vía ordinaria, a futura reforma de 4º de ESO para orientalo en dúas vías (unha cara á FP e outra ao Bacharelato, aínda que sen ser excluíntes), ou incentivos ás empresas para que faciliten aos seus empregados novos compaxinar estudos e traballo.

O catedrático de Sociología da Universidade Complutense Julio Carabaña argumenta que a estatística de abandono educativo cedo é consecuencia directa, nin máis nin menos, que da configuración do sistema educativo. Segundo escribe nunha recente publicación titulada Unha vindicación da escola española, a escaseza de titulados de FP de grao medio débese a que os alumnos que suspenden a ESO teñen vetado o seu acceso, algo que non pasaba coa antiga EGB. Ese é o auténtico talón de Aquiles, xa que a proporción de titulados en Bacharelato está moi preto das medias internacionais.

O medio máis directo para diminuír o abandono "é reordenar o sistema educativo creando escolas, itinerarios ou modalidades de ensino que poidan acoller aos actuais fracasados escolares ata obter un título", di o catedrático. Cara aí apuntan moitas das medidas que está poñendo ou vai pór en marcha o Goberno. Pero, acto seguido, pregúntase: "Derivaríanse diso grandes bens para os afectados e para a economía? En ningún caso. Aumentarían os títulos e os titulados, pero moi pouco as cualificaciones e as competencias".

Entón, como se pode mellorar? Carabaña sostén no seu texto que, chegados a un nivel, é moi difícil mellorar os resultados educativos. O que propón, tras facer unha lectura dos resultados do informe Pisa na que as diferenzas entre un enorme grupo de países intermedios (entre eles, España) son insignificantes, é unha suma de melloras individuais. "Os administradores poden mellorar a eficacia e eficiencia dos recursos, os directores, a motivación e a orde dos seus centros, os profesores mellorar as súas clases, os alumnos intensificar o seu estudo, os pais perfeccionar o seu coidado. Ningún ten que esperar aos demais, e ningún debería, ademais, invadir o terreo do outro".